Το κάπνισμα αποτελεί ένα μείζον πρόβλημα για τη δημόσια υγεία παγκοσμίως και θεωρείται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (World Health Organization- WHO) ότι αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες θανάτου που είναι αποτρέψιμη. Ανησυχίες σχετικά με την θνητότητα και θνησιμότητα που σχετίζεται με το κάπνισμα οδήγησαν στο πλαίσιο-σύμβαση για τον έλεγχο του καπνού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO Framework Convention on Tobacco Control-FCTC) που υλοποιήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2005 και επικυρώθηκε από 177 χώρες.Μεταξύ των οδηγιών για την υλοποίηση αυτού του πλαισίου είναι η προώ-θηση χώρων ελεύθερων από καπνό (smoke- free areas) και η εφαρμογή έργων για τη διακοπή του καπνίσματος. Μελέτες καπνιστών έχουν δείξει μέχρι σήμερα ότι πολλοί δεν θα κάπνιζαν αν ξεκινούσαν από την αρχή και ότι το 60-70% θα ήθελαν να διακόψουν το κάπνισμα. Ωστόσο, χωρίς βοήθεια, οι περισσότεροι που προσπαθούν να το διακόψουν τελικά το ξεκινούν πάλι και μόνο το 4% συνεχίζει να απέχει 1 έτος μετά την διακόπτη του. Ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που κάνουν τη διακοπή του καπνίσματος δύσκολη είναι η εξάρτηση από την νικοτίνη. Σε αυτό το πλαίσιο, το ηλεκτρονικό τσιγάρο ( Electronic Cigarette-EC, επίσης γνωστό και ως e-cigarette) μας συστήθηκε ως μία μορφή θεραπείας υποκατάστασης της νικοτίνης. Το ηλεκτρονικό τσιγάρο αναπτύχθηκε από τον Κινέζο φαρμακοποιό Hon Lik , που θυμήθηκε τις παλιές πίπες του οπίου και τον τρόπο που εξάτμιζαν το όπιο χωρίς να το καίνε και ο οποίος κατοχύρωσε την πατέντα του ηλεκτρονικού τσιγάρου το 2003. Αν και υπάρχει έλλειψη επαρκών στοιχείων για την ασφάλεια του και την αποτελεσματικότητά του, το ηλεκτρονικό τσιγάρο είναι ευρέως διαθέσιμο για αγορά στο διαδίκτυο ενώ πωλείταικαι απευθείας στους καταναλωτές σε διάφορες χώρες. Πρόσφατα, περισσότερες από 2.500 μάρκες ηλεκτρονικού τσιγάρου πωλούνται παγκοσμίως και διάφορες από αυτές έχουν αγορασθεί πλέον από τις μεγάλες βιομηχανίες καπνού όπως η αμερικάνικη καπνοβιομηχανία Lorillard εξαγόρασε το 2012 τη μεγαλύτερη μάρκα ηλεκτρονικών τσιγάρων στις Η.Π.Α., την Blu και η Imperial την Dragonite, μία κινέζικη εταιρεία που πρωτοστάτησε στην έν λόγω τεχνο-λογία. Το 2008 οι χρήστες παγκοσμίως του ηλεκτρονικού τσιγάρου ήταν 50.000 με αύξηση στα 3.500.000 το 2012. Εκτιμήσεις αναφέρουν τριπλασιασμό του αριθμού των χρηστών του ηλεκτρονικού τσιγάρου ανά έτος. Οι κατασκευαστές των ηλεκτρονικών τσιγάρων έχουν μέχρι σήμερα χρησιμοποιήσει επιθετική διαφήμιση για να ενθαρρύνουν τη χρήση του. Τις εξαγορές από τις μεγάλες βιομηχανίες καπνού ακολούθησε μία μεγάλη σειρά διαφημίσεων στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο με πρωταγωνιστές διασημότητες που πρότειναν τη χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου ως “γοητευτική” και “σύγχρονη” όπως για παράδειγμα διαφήμιση με τον ηθοποιό Τζόνι Ντεπ να το χρησιμοποιεί το 2010 σε στιγμιότυπο της ταινίας " Ο τουρίστας" και να εξηγεί τη χρήση του στην συμπρωταγωνίστριά του Αντζελίνα Τζολί. Έκτοτε τα καταστήματα πώλησης πλημμύρισαν το διαδίκτυο, τις διάφορες χώρες και τη χώρα μας. Η Βραζιλία, με το ποσοστό των ενηλίκων καπνιστών να φθάνει το 16,1 % και 200.000 θανάτους που σχετίζονται με τον καπνό ετησίως, αποτελεί μία από τις πρώτες χώρες που υπέγραψαν το πλαίσιο-σύμβαση του 2005 για τον έλεγχο του καπνού και από το 2009 απαγόρευσε την εισαγωγή, εμπορία και διαφήμιση του ηλεκτρονικού τσιγάρου ενώ πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε το ηλεκτρονικό τσιγάρο να υπόκειται στις ίδιες ρυθμίσεις με τα προϊόντα του καπνού. Τον Απρίλιο του 2014 ο Οργανισμός Διοίκησης Φαρμάκων και Τροφίμων των Η.ΠΑ. (U.S. Food and Drug Administration) πρότεινε να συμπεριληφθεί και το ηλεκτρονικό τσιγάρο στις ρυθμίσεις των προϊόντων του καπνού. Συνεπώς, χρειάζονται επειγόντως μελέτες για να εκτιμήσουν την παρουσία πιθανών τοξικών και επικίνδυνων πρόσθετων στοιχείων στον ατμό που δημιουργείται από το ηλεκτρονικό τσιγάρο και ο οποίος εισπνέεται από τους χρήστες του.Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ηλεκτρονικού τσιγάρου;Το ηλεκτρονικό τσιγάρο είναι μία ηλεκτρονική συσκευή που παρέχει στους χρήστες του ένα αεροζόλ-ατμό που περιέχει νικοτίνη και άλλα πρόσθετα. Αποτελείται από 3 κύρια μέρη:-μπαταρία, παρέχει το ρεύμα για τη λειτουργία του συστήματος θερμότητας.-έναν ατμοποιητή, ένα σύστημα θερμότητας που μετατρέπει το διάλυμα της φύσιγγας σε ατμό κατά τη διάρκεια της εισπνοής και- 1 επιστόμιο, περίεχει μία φύσιγγα με διάλυμα νικοτίνης ( βλέπε σχήμα).- κάποιες συσκευές ηλεκτρονικού τσιγάρου φέρουν στο ένα άκρο τους και μία δίοδο που εκπέμπει φως που ανάβει όταν χρησιμοποιείται η συσκευή και θυμίζει στους χρήστες ότι " το τσιγάρο είναι αναμμένο". Αν και τα στοιχεία της φύσιγγας του ηλεκτρονικού τσιγάρου ποικίλουν ανάλογα με τη μάρκα, το διάλυμα της φύσιγγας περιέχει σε διάφορες συγκεντρώσεις:- νικοτίνη, της οποίας η συγκέντρωση μπορεί να ποικίλει σε διαφορετικές φύσιγγες και το σημαντικό είναι ότι η πραγματική της συγκέντρωση μπορεί να μην ανταποκρίνεται σε αυτό που περιγράφεται από τον κατασκευαστή στα στοιχεία του προϊόντος.- νερό-αρωματικές ουσίες, που περιέχονται σε κάποιες μάρκες, όπως εκχύλισμα φρούτων, βανίλια, σοκολάτα, καφέ και οι οποίες κάνουν το προϊόν πιο ελκυστικό ειδικά στους εφήβους.- διάφορα πρόσθετα συστατικά-διαλύτες, που σκοπό έχουν να παράγουν τον ατμό (aerosol), με τα πιο δημοφιλή να είναι η γλυκερίνη, συνήθως φυτικής προέλευσης και η προπυλένο-γλυκόλη ή μείγμα των δύο σε διάφορες αναλογίες.- κάποιες επικίνδυνες ουσίες όπως φορμαλδεύδη, ακεταλδεύδη, ακρολείνη, βαρέα μέταλλα, νιτροζαμίνες, πτητικά οργανικά σύμπλοκα έχουν αναγνωρισθεί στις φύσιγγες του ηλεκτρονικού τσιγάρου.Σε κάποιες χώρες κυκλοφορεί και το ηλεκτρονικό τσιγάρο χωρίς νικοτίνη.Πως λειτουργεί το ηλεκτρονικό τσιγάρο;Αρχικά, για να καταλάβουμε τους πιθανούς κινδύνους από τη χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου θα πρέπει να γνωρίσουμε τον τρόπο λειτουργίας του.Όταν ο χρήστης εισπνέει αέρα μέσω του επιστομίου, ένας αισθητήρας ανιχνεύει τη ροή του αέρα και στη συνέ-χεια θερμαίνει το διάλυμα μέσα στη φύσιγγα το οποίο έτσι εξατμίζεται. Αυτός ο σχηματισμός ατμού συμβαίνει σε διάφορες θερμοκρασίες. Μία χημική ουσία χρωματίζει λευκό τον καπνό του τσιγάρου κατά τη χρήση του, έτσι ώστε ο ατμός του να μοιάζει με ατμό πραγματικού τσιγάρου. Το διάλυμα με τη μορφή ατμού παρέχει νικοτίνη στο χρήστη και μέρος του απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα όταν ο χρήστης εκπνέει. Με βάση τους κατασκευαστές, μία φύσιγγα ηλεκτρονικού τσιγάρου μπορεί να αποδώσει 10- 250 "ρουφηξιές" (puffs) ατμού που αντιστοιχούν σε 5-30 συμβατικά τσιγάρα (αναλόγως από τη μάρκα του ηλεκτρονικού τσιγάρου). Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται 2ης και 3ης γενιάς ηλεκτρονικά τσιγάρα που έχουν μπαταρίες και ατμοποιητές που είναι πιο δυνατοί (high voltage) και μπορούν να αποδώσουν υψηλότερες δόσεις νικοτίνης και άρα να αυξήσουν τον κίνδυνο εθισμού αλλά και την τοξικότητα. Πόσο ασφαλές είναι το ηλεκτρονικό τσιγάρο;Η θερμοκρασία του ατμού στο ηλεκτρονικό τσιγάρο φθάνει απο 45 έως 65 βαθμούς Κελσίου ενώ έχει εκτιμηθεί ότι μπορεί να φθάσει έως και τους 350 βαθμούς Κελσίου. Αυτές οι θερμοκρασίες είναι επαρκώς υψηλές για να επάγουν φυσικές αλλαγές στο διάλυμα της φύσιγγας καθώς και χημικές αντιδράσεις μεταξύ των συστατικών του διαλύματος.Έτσι, οι διαλύτες :1) φυτικής προέλευσης γλυκερίνη και2) η προπυλένο-γλυκόληστις θερμοκρασίες που αναπτύσσονται για την παραγωγή του ατμού στο ηλεκτρονικό τσιγάρο υφίστανται χημική διάσπαση σε δυνητικά τοξικά παράγωγα όπως σε χαμηλού μοριακού βάρους καρβονικά σύμπλοκα με αποδεδειγμένες τοξικές για τον ανθρώπινο οργανισμό ιδιότητες όπως η φορμαλδεύδη, ακεταλδεύδη, ακρολείνη και ακετόνη (Paschke, Scherer and Heller, 2002). Ωστόσο όπως αναφέρθηκε παραπάνω στα χαρακτηριστικά του ηλεκτρονικού τσιγάρου η φορμαλδεύδη και η ακεταλδεύδη μπορεί και να περιέχονται εξ αρχής στα συστατικά του διαλύματος της φύσιγγας ( Farsalinos, Spyrou, Voudris, 2014).Τα κύρια επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται από την βιομηχανία του ηλεκτρονικού τσιγάρου είναι: τα πλεονεκτήματα για την υγεία σε σχέση με τη χρήση των συμβατικών τσιγάρων,η μείωση του καπνίσματος,η διακοπή του καπνίσματος,η ελαχιστοποίηση της παθητικής έκθεσης καθώς καιη πιθανότητα χρήσης του ηλεκτρονικού τσιγάρου σε μέρη που το κάπνισμα απαγορεύεται. Πόσο πραγματικά είναι όμως είναι τα παραπάνω; Στηρίζονται άραγε σε επιστημονικές μελέτες ικανές να εξάγουν τα ανωτέρω επιχειρήματα-πιθανά πλεονεκτήματα για τη χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου; Αντιθέτως, οι επαγγελματίες που εργάζονται για τη μείωση της χρήσης του καπνού είναι έντονα ανήσυχοι για τις συνέπειες του ηλεκτρονικού τσιγάρου στη δημόσια υγεία. ΝικοτίνηΗ ασφάλεια της διανομής της νικοτίνης με το μηχανισμό του ηλεκτρονικού τσιγάρου χρήζει ακόμη επιστημονκής επαλήθευσης και οι κίνδυνοι για την υγεία του ανθρώπου δεν έχουν ακόμη προσδιορισθεί επαρκώς. Λόγω της έλλειψης ρυθμιστικών πλαισίων και επιτήρησης, η ποιότητα των ηλεκτρονικών τσιγάρων, το ποσό της νικοτίνης που φθάνει τελικά στον οργανισμό και τα στοιχεία του διαλύματος της φύσιγγας ποικίλλουν ευρέως μεταξύ των διαφόρων εταιρειών. Επομένως, οι χρήστες δεν μπορούν να γνωρίζουν την ακριβή σύσταση του προιόντως που χρησιμοποιούν. Μία από τις παρενέργεις της χρήσης του ηλεκτρονικού τσιγάρου ίσως οφείλεται στις παραλλαγές περιεκτικότητας σε νικοτίνη του περιεχομένου της φύσιγγας. Με βάση τα στοιχεία των κατασκευαστών, το περιεχόμενο σε νικοτίνη ανά 1 φύσιγγα μπορεί να ποικίλει από 6 έως και 24 χιλιοστογράμμα (mg) ενώ κατά μέσο όρο 1 τσιγάρο οδηγεί σε απορρόφηση 1 χιλιοστογράμμου (mg) νικοτίνης από τον οργανισμό. Ωστόσο, έχουν βρεθεί έως και 100 χιλιοστογράμμα (mg) νικοτίνης ανά φύσιγγα. Επομένως, όσον αφορά την νικοτίνη οφείλουμε να λάβουμε υπόψην τον κίνδυνο δηλητηρίασης από νικοτίνη καθώς μεγάλες ποσότητες νικοτίνης δηλαδή 0,5-1,0 χιλιοστογράμμα (mg) ανά χιλιόγραμμο (κιλό) βάρους σώματος μπορεί να είναι θανατηφόρο. Για το λόγο αυτό συστήνεται το ηλεκτρονικό τσιγάρο και οι φύσιγγες του να διατηρούνται μακρυά από τα παιδιά. Επίσης, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) δεν υπάρχουν επιστημονικά στοιχεία για τη χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου σαν υποκατάστατο για τα συμβατικά τσιγάρα ή σαν μέσο για τη διακοπή του καπνίσματος. Σε αντίθεση με τις εγκεκριμένες θεραπείες υποκατάστασης νικοτίνης (τσίχλες, χάπια και αυτοκόλλητα νικοτίνης) το ηλεκτρονικό τσιγάρο οδηγεί στην άφιξη νικοτίνης απευθείας στους πνεύμονες (με την εισπνοή του ατμού) και επομένως χρειάζεται να μελετηθεί περαιτέρω για τις πιθανές επιδράσεις του στην πνευμονική λειτουργία και στον οργανισμό γενικότερα, δεδομένου ότι στους χρόνιους χρήστες μπορεί να υπάρχει αύξηση των επιπέδων νικοτίνης στο αίμα. Ωστόσο κάποιες μελέτες έχουν εκτιμήσει ότι τα συμπτώματα απόσυρσης από τη νικοτίνη και το επείγον αίσθημα για κάπνισμα ήταν μειωμένο στους χρήστες του ηλεκτρονικού τσιγάρου, ειδικά στους άνδρες, σε σχέση με τους χρήστες ηλεκτρονικού τσιγάρου που δεν περιείχε νικοτίνη (placebo γκρουπ).Τα λοιπά συστατικά της φύσιγγας του ηλεκτρονικού τσιγάρου πόσο επικίνδυνα είναι;Προπυλενογλυκόλη-γλυκερόληΌπως αναφέραμε παραπάνω, το υγρό της φύσιγγας περιέχει, εκτός από τη νικοτίνη και αρωματικές ουσίες, τυπικά διαλύματα προπυλενογλυκόλης, γλυκερόλης, ή και τα δύο, απαραίτητα για τη διάλυση της νικοτίνης και για τη δημιουργία του ατμού. Τα στοιχεία για την επικίνδυνη επίδραση της εισπνεόμενης προπυλενογλυκόλης είναι ελάχιστα. Ωστόσο, αναφέρονται συμπτώματα ερεθισμού των ματιών, του ανώτερου αναπνευστικού όπως βήχας και συριγμός μετά την άμεσση χρήση της σε ασθενείς που δεν έχουν ιστορικό άσθματος.Φορμαλδεύδη-Aκεταλδεύδη-ΑκρολείνηΗ φορμαλδεύδη είναι ένα γνωστό προιόν διάσπασης της προπυλενικής γλυκόλης το οποίο αντιδρά και με την τελευταία όσο και με την γλυκερόλη που υπάρχει στο διάλυμα της φύσιγγας, κατά τη διάρκεια του σχηματισμού του ατμού, με αποτέλεσμα την παραγωγή ημιακεταλών. Οι ημιακετάλες αποτελούν γνωστούς παράγοντες που χρησιμοποιούνται ως βιομηχανικά βιοκτόνα. Σε πολλά δείγματα αεροσόλ από ηλεκτρονικά τσιγάρα που εξετάσθηκαν περισσότερο από 2% των συνολικών διαλυμένων μορίων είχαν μετατραπεί σε παράγοντες που απελευθώνουν φορμαλδεύδη σε συγκεντρώσεις μάλιστα μεγαλύτερες από της νικοτίνης. Τα παραπάνω συμβαίνουν όταν η η προπυλενογλυκερόλη και η γλυκερόλη θερμαίνονται παρουσία οξυγόνου σε θερμοκρασίες που αναπτύσονται στα ηλεκτρονικά τσιγάρα υψηλού δυναμικού (high voltage). Πως συμπεριφέρονται οι παράγοντες αυτοί στο αναπνευστικό μας σύστημα δεν είναι γνωστό αλλά η φορμαλδεύδη ταξινομείται από το Διεθνές Πρακτορείο για την Έρευνα του Καρκίνου (International Agency for Research for Cancer-IARC) ως ανθρώπινο καρκινογόνο ομάδας 1 (δηλ. αποδειδεγμένα καρκινογόνο για τον άνθρωπο). Αναλυτικά, μιά μέση ποσότητα φορμαλδεύδης 14 mg την ημέρα εισπνέεται από το χρήστη ηλεκτρονικών τσιγάρων με υψηλό δυναμικό (5,0 V) και κατανάλωση διαλύματος περίπου 3 ml διαλύματος φύσιγγας/ημέρα, ποσό αρκετά μεγαλύτερο από το συμβατικό τσιγάρο όπου η ποσότητα φορμαλδεύδης ανέρχεται σε 3 mg ανά πακέτο 20 τσιγάρων.Η ακεταλδεύδη επίσης ταξινομείται από το Διεθνές Πρακτορείο για την Έρευνα του Καρκίνου ως ομάδας 2Β (δυνητικό καρκινογόνο) για τον άνθρωπο.Η ακρολείνη προκαλεί ερεθισμό των ρινικών κοιλοτήτων, βλάβες στον πνεύμονα και προκαλεί καρδιαγγειακή νόσο.“Πρώτης” και “δεύτερης γενιάς” ηλεκτρονικό τσιγάρο: υπάρχουν διαφορές?Νεώτερες μελέτες τα τελευταία χρόνια επιβεβαιώνουν τα αποτελέσματα παλαιοτέρων μελετών σχετικά με την παρουσία τοξικών ουσιών στον ατμό του ηλεκτρονικού τσιγάρου διαφόρων εταιρειών, όπως τα καρκινογόνα φορμαλδεύδη και ακεταλδεύδη. Τα ποσά των ουσιών αυτών είναι μικρότερα στα ηλεκτρονικά τσιγάρα χαμηλού δυναμικού 3,3 V (low voltage), 13 φορές για την φορμαλδεύδη και 807 φορές για την ακελδεύδη αντίστοιχα, σε σχέση τον καπνό των συμβατικών τσιγάρων. Τα ηλεκτρονικά τσιγάρα χαμηλού δυναμικού, “δεύτερης γενιάς” προκαλούν μόνο μία ελαφρώς μικρότερη εκπομπή τοξικών ουσιών σε σχέση με τα αντίστοιχα“πρώτης γενιάς”. Τα νεώτερα “δεύτερης γενιάς” με υψηλό δυναμικό ηλεκτρονικά τσιγάρα πιθανόν να θέτουν τους χρήστες τους σε μεγαλύτερο κίνδυνο για την υγεία τους λόγω της έκθεσης σε πιο υψηλά επίπεδα καρβονυλικών συμπλόκων.Ποιές είναι οι συμβουλές που δίνουμε για το ηλεκτρονικό τσιγάρο: -Ο Εθνικός Οργανισμός Υγείας της Βραζιλίας απαγόρευσε τη χρήση ηλεκτρονικών τσιγάρων στη χώρα επειδή δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία από τις μελέτες ότι είναι αποτελεσματικό στη διακοπή του καπνίσματος.-Ο ρόλος του ηλεκτρονικού τσιγάρου στη μείωση της καθημερινής κατανάλωσης τσιγάρων μένει ακόμη να διευκρινιστεί, δεδομένου ότι υπάρχουν ακόμη λίγα διαθέσιμα στοιχεία. -Το περιέχομενο νικοτίνης στις φύσιγγες του ηλεκτρονικού τσιγάρου ποικίλλει και οι φύσιγγες περιέχουν ουσίες που ίσως να είναι επικίνδυνες για την υγεία. -Η έλλειψη τεχνικών προτύπων και η έλλειψη ελέγχου και επιτήρησης της παραγωγής του ηλεκτρονικού τσιγάρου καθιστούν το ηλεκτρονικό τσιγάρουν επικίνδυνο. -Οι κατευθυντήριες οδηγίες (guidelines) για την διακοπή του καπνίσματος δεν συνιστούν τη χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου.Η αλλαγή της αυτοματοποιημένης συμπεριφοράς που σχετίζεται με το κάπνισμα αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι των προσπαθειών της διακοπής του καπνίσματος. Το ηλεκτρονικό τσιγάρο ενισχύει αυτόν τον αυτοματισμό που σχετίζεται με τη χρήση του συμβατικού τσιγάρου και ίσως να αποτελεί φραγμό για τη διακοπή του καπνίσματος.Η χρήση υποκατάστατων της νικοτίνης, το bupropion (Zyban)και η varenicline (Champix) είναι αποτελεσματικά στον έλεγχο των συμπτωμάτων απόσυρσης από τη νικοτίνη και έχουν έγκριση για χρήση από τους ρυθμιστικούς οργανισμούς. Μοιραστείτε το άρθρο